Aktualności

• Sektor pozarządowy w Polsce charakteryzuje wysoki poziom zróżnicowania aktywności podejmowanych przez NGO, mnogość podmiotów, lokalna działalność i decentralizacja. 
• Tworzą go przede wszystkim stowarzyszenia i fundacje o różnorodnym profilu działalności. ¼ stowarzyszeń i ½ fundacji prowadzi odpłatną działalność statutową lub działalność gospodarczą, co pozwala im budować niezależność i stabilność finansową oraz zdolność do kontynuowania działalności.
• Możemy mówić o wysokim stopniu rozwoju sektora non-profit, a w konsekwencji także społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

Działalność organizacji pozarządowych – a więc podmiotów jednocześnie niezależnych od organów administracji państwowej i nie nastawionych na osiąganie zysku – jest przejawem podmiotowości i zdrowotności narodu. Jest jednym z elementów układanki tworzącej obraz społeczeństwa funkcjonującego w ramach ustroju demokratycznego. Odzwierciedla aktywny udział obywateli w tworzeniu rzeczywistości społecznej.

Organizacje non-profit zajmują się prowadzeniem działalności niedochodowej, która sama w sobie nie przynosi zysku, a więc jest nieopłacalna. Osoby, które się jej podejmują poświęcają swój czas i pracę na działalność, której ze względu na brak zwrotu ekonomicznego nie podejmuje rynek, a ze względów politycznych, ideowych czy systemowych nie podejmuje także rząd. Sektor NGO jest więc wypełnieniem luki między nie-opiekuńczym państwem a niedoskonałym rynkiem.

Ze względu na lata obowiązywania ustroju komunistycznego sprawę sektora pozarządowego w Polsce można uznać za względnie świeżą. Okres wymuszonej przez państwo bierności hamował aktywność obywateli i ich zaangażowanie w sprawy publiczne, zainteresowanie kwestiami państwowymi, racją stanu. Instytucja fundacji – jako element obcy ideom państwa demokracji ludowej – została zniesiona już w pierwszych latach istnienia PRL, przez art. 1 dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji, a majątek zniesionych fundacji przeszedł na własność państwa^[1]. Jednak ostatnie lata przyniosły znaczny rozrost działalności społecznej, a obecny stan sektora pozarządowego wskazuje, że zainteresowanie obywateli kwestami publicznymi jest coraz większe, co widać zarówno w rosnącej liczbie i zakresie działalności NGO, jak we wzroście otrzymywanego przez nie wsparcia finansowego. Można powiedzieć, że polski sektor non-profit jest na dobrej drodze w nadrabianiu zaległości wymuszonych przez system, który nie pozwalał na budowę tzw. społeczeństwa obywatelskiego i pracę u podstaw.

Struktura sektora non-profit

Na polski sektor pozarządowy składają się przede wszystkim stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne, które zgodnie z najnowszym opracowaniem Głównego Urzędu Statystycznego dot. sektora non-profit z 2018 roku^[2]stanowiły wówczas 68,4% całego sektora non-profit (69,1 tys. podmiotów). Licznymi grupami są także fundacje (14,5 tys. podmiotów – 14,4% sektora non-profit) oraz związki zawodowe (12,5 tys. podmiotów – 12,4% sektora non-profit). Do sektora pozarządowego należą ponadto społeczne podmioty wyznaniowe, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego (w tym kółka rolnicze), organizacje pracodawców i partie polityczne, choć ich udział w sektorze non-profit jest stosunkowo marginalny – nie przekracza 3% w przypadku żadnego z tych czterech typów organizacji^[3].

Dwie pierwsze kategorie – stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne oraz fundacje – są obecnie najbardziej charakterystycznym typami organizacji non-profit, najoczywistszym przejawem tzw. społeczeństwa obywatelskiego. Obok bycia najliczniejszymi typami organizacji, można też powiedzieć, że są najprężniej rozwijającymi się. Według studium Biura Analiz Sejmowych liczba stowarzyszeń zarejestrowanych w rejestrze REGON od 1992 roku wzrosła z 6 tys. do 107 tys. podmiotów w roku 2014, natomiast liczba fundacji w tym samym czasie wzrosła z 2 tys. do 19 tys. podmiotów^[5]. Natomiast w Banku Danych Lokalnych – który gromadzi dane dot. sektora non-profit dopiero od 2008 roku i na podstawie odmiennej metodologii – widnieje informacja, że w przeciągu dekady jaka upłynęła między 2008 a 2018 rokiem liczba stowarzyszeń wzrosła z 64,9 tys. do 69,1 tys., natomiast liczba fundacji powiększyła się ponad dwukrotnie – wzrosła z 5,9 tysięcy do 14,5 tysięcy^[6]. Tak dynamiczny wzrost liczby fundacji świadczy też o innej cesze tego typu podmiotów – są spośród wszystkich organizacji pozarządowych najmłodsze. 17,5% fundacji funkcjonujących w 2018 roku działało wówczas krócej niż 2 lata, a łącznie 78% z nich krócej niż 10 lat, tj. zostało założonych po 2008 roku^[7].  

Natomiast najstarszą grupą organizacji pozarządowych są samorządy gospodarcze i zawodowe, do której należą organizacje samorządu gospodarczego^[8], organizacje samorządu zawodowego rolników^[9] oraz organizacje samorządu zawodowego niektórych przedsiębiorców^[10]. Ich celem jest przede wszystkim zrzeszanie podmiotów zajmujących się podobnym typem działalności. Oprócz reprezentowania interesów swoich członków, sprawowania pieczy nad należytym wykonywaniem działalności i kształtowaniem zasad etyki pełnią też rolę wspólnoty społecznej^[11]. Aż 61% organizacji tego typu rozpoczęło swoją działalność przed 1998 rokiem, a łącznie 84% zostało założonych przed rokiem 2008^[12]. Po 2016 roku powstało zaledwie 1,5% z nich (funkcjonujących w 2018 roku)^[13]. Drugim najstarszym rodzajem organizacji są związki zawodowe, z których 37% rozpoczęło działalność przed 1998, a 3,3% zostało założonych po 2016 roku^[14].

Analiza maksymalnego zasięgu działalności podmiotów rejestrowych wskazuje, że duża część jednostek działała w 2018 r. głownie w skali lokalnej, tj. nie przekraczającej gminy (36,1%). Lokalnie często działały stowarzyszenia – 39,1% z nich działało na poziomie nie przekraczającym gminy, a 62,9% na poziomie nie przekraczającym powiatu, natomiast o wiele rzadziej do lokalnej aktywności ograniczały się fundacje – na poziomie nie przekraczającym powiatu działało 33,9% z nich^[15].

Aż 87,3% rejestrowych organizacji non-profit (których w 2018 roku łącznie było 101 tys.) należało do sektora ekonomii społecznej^[16], a więc do szerszej grupy podmiotów, które przez działalność gospodarczą i działalność pożytku publicznego świadczą usługi społeczne użyteczności publicznej (tj. na rzecz interesu ogólnego) oraz rozwojowi lokalnemu. Zaliczają się do nich między innymi – oprócz organizacji pozarządowych – podmioty reintegracyjne, koła gospodyń wiejskich, przedsiębiorstwa społeczne (PS), spółdzielnie inwalidów i niewidomych, spółdzielnie pracy, spółdzielnie socjalne czy spółki non profit^[17].

Natomiast jedynie 9,3 tys. podmiotów posiadało status organizacji pożytku publicznego (OPP), uprawniający przede wszystkim do otrzymywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych – to niecałe 10% sektora non-profit. Niewielkie zainteresowania organizacji pozarządowych uzyskaniem statusu OPP może być powodowane trudnościami jakie mniejsze organizacje napotykają przy zdobywaniu przychylności i popularności wśród obywateli oraz wysoką koncentrację przychodów z 1% wśród małej grupy największych organizacji^[18], co można nazwać wysokimi barierami wejścia. W 2019 roku średnia kwota odpisu otrzymanego przez organizacje wyniosła 99,2 tys. zł, jednak mediana dochodów z tego tytułu wyniosła zaledwie 5,5 tys. zł, co stanowi o niezwykle wysokiej asymetrii w dystrybucji odpisów^[19]. Proponowane przez Ministerstwo Finansów wprowadzenie możliwości podziału 1% podatku na kilka organizacji może być skuteczną odpowiedzią na ten problem, zwiększyłoby bowiem możliwości organizacji non-profit do konkurowania o przychylność podatnika. Konieczność selekcji jednego podmiotu pożytku publicznego, którego działalność obywatel chce wesprzeć musiała skłaniać go do wsparcia organizacji w jego opinii najbardziej pożytecznej, co w pewnym stopniu implikuje większą skalę działalności i rozpoznawalności, osłabiając pozycję konkurencyjną organizacji dopiero rozwijających działalność.

Organizacje nierejestrowe

Obok wyżej wymienionych typów organizacji w trzecim sektorze znajdują się także organizacje o charakterze nierejestrowym, które nie podlegają wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego. Zaliczają się do nich stowarzyszenia zwykłe oraz przyparafialne organizacje Kościoła katolickiego, tworzące łącznie prawie równie liczną grupę co organizacje rejestrowe (w 2018 roku odpowiednio 5,9 tys. i 65,5 tys. podmiotów)^[20]. 

Natomiast do grupy przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego wliczają się jedynie jednostki działające na poziomie poszczególnych parafii – jednostki o charakterze instytucjonalnym, posiadające numer REGON i prowadzące działalność o charakterze społecznym zaliczono do kategorii społecznych podmiotów wyznaniowych^[24]. Tak duża liczba jednostek, których działalność ma charakter lokalny i niesformalizowany świadczy o znacznym stopniu decentralizacji działalności społecznej.

Czym zajmują się polskie NGO?

O daleko posuniętym rozwoju polskiego sektora pozarządowego świadczy także różnorodność aktywności podejmowanych przez NGO. Charakter działalności takich typów organizacji jak związki zawodowe, samorządy gospodarcze czy partie polityczne jest względnie zawężony i z góry określony. Natomiast warto przyjrzeć się działalności stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych oraz fundacji, w przypadku których rodzaj działalności nie jest już tak oczywisty. 

W przypadku stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych wiele mówi już sam ich podział według formalnego rodzaju organizacji. W 2018 roku najwięcej z nich było stowarzyszeniami i organizacjami typowymi – aż 34,5 z 69,1 tysięcy podmiotów. Na pozostałe stowarzyszenia i organizacje społeczne składało się 18,2 tysięcy stowarzyszeń sportowych, 13,9 tysięcy ochotniczych straży pożarnych i 2,5 tysięcy kół łowieckich^[25]. Natomiast fundacje już takiego podziału na formy prawne nie posiadają.

Organizacje NGO można dalej przeanalizować według prowadzonej przez nie działalności statutowej. Jako główną dziedzinę działalności statutowej najwięcej stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych oraz fundacji w 2018 roku wskazywało sport, turystykę, rekreację i hobby (30,6% wszystkich stowarzyszeń́ i podobnych organizacji społecznych oraz fundacji), co najczęściej objawiało się w postaci prowadzenia zajęć w zakresie kultury fizycznej, organizowania zawodów i prowadzenia obiektów sportowych (24,0%). Drugą najczęściej prowadzoną dziedziną działalności było ratownictwo, którym zajmowało się 16,9% stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych oraz fundacji – do tej grupy zaliczały się przede wszystkim ochotnicze straże pożarne oraz inne ochotnicze jednostki ratownicze (WOPR, GOPR). Kolejnymi najbardziej zagospodarowanymi dziedzinami działalności – choć już na znacznie mniejszą skalę – były kultura i sztuka (12,6%), edukacja, wychowanie i badania naukowe (9,8%), pomoc społeczna i humanitarna (7,3%), ochrona zdrowia (4,2%) czy rozwój lokalny, społeczny i ekonomiczny (4,1%)^[26].

Wśród dziedzin działalności statutowej, którą stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne oraz fundacje najczęściej prowadziły odpłatnie należą działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją (36,9% organizacji prowadzących odpłatną działalność statutową), edukacja (13,5%), usługi związane z administrowaniem (12,6%), opieka zdrowotna i pomoc społeczna (11%) oraz rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (8,4%). Natomiast działalność gospodarcza podejmowana przez wymienione wyżej typy organizacji najczęściej zawierała się w dziedzinach edukacji (17,5% organizacji prowadzących działalność gospodarczą), działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (17%), działalności związanej z obsługą rynku nieruchomości (13,5%), handlu hurtowym i detalicznym (9,6%), informacji i komunikacji (7,8%) oraz działalności związanej z kulturą, rozrywką i rekreacją (7,8%)^[28].

Społeczeństwo obywatelskie?

Społeczeństwo zdolne do samodzielnego wyznaczania celów i realizowania ich niezależnie od władzy państwowej – tak definiuje się społeczeństwo obywatelskie. Przejawem działania we własnym interesie w sposób niezależny od struktur państwa jest właśnie działalność w obrębie sektora organizacji pozarządowych. W Polsce sektor non-profit, który tworzą przede wszystkim stowarzyszenia i fundacje, charakteryzuje wysoka różnorodność aktywności podejmowanych przez NGO, ich obecność w większości dziedzin życia społecznego, mnogość podmiotów – których liczba po roku 1989 wzrosła wielokrotnie – lokalna działalność oraz decentralizacja. Wszystko to świadczy o stosunkowo wysokim stopniu rozwoju trzeciego sektora i dużym zaangażowaniu społeczeństwa działalność społeczną.

Autorka: Gabriela Szewczuk

^[1] S. Paweł, Komentarz do ustawy o fundacjach, [w:] Stowarzyszenia i fundacje, wyd. III, LexisNexis 2008, Wprowadzenie, pkt. I.5, https://sip.lex.pl/komentarze-i-publikacje/komentarze/komentarz-do-ustawy-o-fundacjach-w-stowarzyszenia-i-fundacje-wyd-587672078.

^[2] GUS, Sektor non-profit w 2018 r., Analizy Statystyczne, Warszawa, Kraków 2020.

^[3] Tamże, s. 30-31.

^[4] Tamże, s. 19.

^[5] G. Makowski, Rozwój sektora organizacji pozarządowych w Polsce po 1989 r., Studia BAS nr 4(44) 2015, s. 57–85, s. 67, http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/D611EC55BC25774FC1257F4000422DBE/%24File/Strony%20odStudia_BAS_44-4.pdf, dostęp: 10 listopada 2021.

^[6] GUS, Bank Danych Lokalnych, Kategoria K44 „Sektor non-profit”, Grupa G446 „Aktywne organizacje i stowarzyszenia”, podgrupa P2827 „Organizacje według formy prawnej i organizacyjnej”.

^[7] GUS, Sektor non-profit w 2018 r., op. cit., s. 32.

^[8] Działające na podstawie ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych i ustawy z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz. U. z 2020 r. poz. 2159). Za: GUS, Zeszyt metodologiczny. Organizacje non-pro‑t: stowarzyszenia, fundacje, samorząd gospodarczy i zawodowy oraz społeczne jednostki wyznaniowe, Warszawa 2019, s. 10, https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5490/19/1/1/zeszyt_metodologiczny_organizacje_non-profit_grudzien_2019.pdf, dostęp: 10 listopada 2021. 

^[9] Działające na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o izbach rolniczych (Dz. U. z 2018 r., poz. 1027) i ustawy z dnia 8 października 1982 r. o społeczno-zawodowych organizacjach rolników (Dz. U. z 2019 r., poz. 491). Za: GUS, Zeszyt metodologiczny…, op. cit., s. 10.

^[10] Działające na podstawie ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o samorządzie zawodowym niektórych podmiotów gospodarczych (Dz. U. z 1989 r. nr 35 poz. 194). Za: GUS, Zeszyt metodologiczny…, op. cit., s. 10.

^[11] K. Bandarzewski, Samorząd gospodarczy w prawie polskim. Studium Prawne, Kraków 2014, s. 185-211, https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/13439/bandarzewski_samorzad_gospodarczy_w_prawie_polskim_2014.pdf?sequence=1&isAllowed=y, dostęp: 10 listopada 2021.

^[12] GUS, Sektor non-profit w 2018 r., op. cit., s. 32.

^[13] Tamże, s. 32.

^[14] Tamże, s. 32.

^[15] Tamże, s. 33.

^[16] Tamże, s. 30.

^[17] Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, Podmioty ekonomii społecznej, https://mcps.com.pl/ekonomia-spoleczna/podmioty-ekonomii-spolecznej, dostęp: 10 listopada 2021.

^[18] https://publicystyka.ngo.pl/czy-z-pozytku-jest-pozytek-status-opp-jest-nieuzyteczny

^[19] GUS, Organizacje pożytku publicznego i 1% w 2019 r./2020 r., informacja sygnalna, 25 lutego 2021., https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5490/4/5/1/organizacje_pozytku_publicznego_i_1_procent_w_2019-2020.pdf, dostęp: 13 listopada 2021.

^[20] GUS, Sektor non-profit w 2018 r., op. cit., s. 31.

^[21] Art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2261, dalej: ustawa Prawo o stowarzyszeniach).

^[22] Art. 42 ust. 1 ustawy Prawo o stowarzyszeniach.

^[23] Ustawa z dnia 25 września 2015 r. o zmianie ustawy – Prawo o stowarzyszeniach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r. poz. 1923).

^[24] Główny Urząd Statystyczny oraz Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, Społeczny potencjał parafii. Działalność przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego w Polsce w 2012 r., Warszawa 2014, s. 1, https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5490/8/1/1/notatka_gus_iskk_27.11.pdf, dostęp: 10 listopada 2021.

^[25] GUS, Sektor non-profit w 2018 r., op. cit., s. 78.

^[26] Tamże, s. 82.

^[27] Tamże, s. 83.

^[28] Tamże, s. 84.