Aktualności

Kwestia podmiotowości prawnomiędzynarodowej organizacji pozarządowych to zagadnienie coraz częściej podejmowane w doktrynie prawa międzynarodowego. Taki stan rzeczy wynika z dynamicznie wzrastającego zaangażowania reprezentantów trzeciego sektora w działania o charakterze ponadpaństwowym. Działania te można zaobserwować już od XIX w. kiedy powstawały pierwsze tego rodzaju organizacje o zasięgu międzynarodowym takie jak: Międzynarodowy Związek Telegraficzny, Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny^[1]. Podstawowe segmenty życia publicznego objęte sferą międzynarodowej aktywności NGO, to obrona praw człowieka i obywatela, ochrony środowiska, współpracy kulturalnej i naukowej, oświaty, pomocy humanitarnej. Widoczny w ciągu ostatnich lat zdecydowany rozwój inicjatyw obywatelskich oraz ich wpływ na kształtowanie prawnomiędzynarodowej rzeczywistości, implikuje potrzebę rozważenia kwestii statusu prawnego tych jednostek jako uczestników obrotu międzynarodowego. Doktryna w kwestii uznawania prawnomiędzynarodowej podmiotowości NGO prezentuje niejednolite stanowisko. Coraz częściej jednak pojawiają się opracowania, w których widoczne jest stanowisko opowiadające się za możliwością przyznania organizacjom pozarządowym prawnomiędzynarodowej podmiotowości^[2]. 

1. Pojęcie i cechy podmiotowości prawnomiędzynarodowej

Klasyczna teoria podmiotowości prawnej w doktrynie prawa międzynarodowego publicznego oparta jest na założeniu, iż „podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające z prawa międzynarodowego”^[3].

Wskazuje się, iż aby uczestniczyć aktywnie w stosunkach międzynarodowych określony podmiot musi posiadać zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Na prawnomiędzynarodową podmiotowość NGO składa się zdolność prawna tych podmiotów oraz ich zdolność do czynności prawnych. Pierwsze pojęcie oznacza zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków prawa międzynarodowego, drugie, możliwość podejmowania samodzielnie określonych czynności wywołujących skutki prawne w ramach określonego systemu prawnego^[4]. Do tych czynności doktryna tradycyjnie zalicza:

-możliwość podejmowania wszelkich (jednostronnych i dwustronnych) czynności prawnych;

-nawiązywanie i utrzymywanie stosunków z innymi podmiotami prawa międzynarodowego (tradycyjnie państwami) poprzez powołane do tego organy;

-zawieranie umów międzynarodowych;

-posiadanie zdolności procesowej;

-ponoszenie odpowiedzialności cywilnoprawnej za szkodę wyrządzoną przez działanie sprzeczne z prawem międzynarodowym^[5]. 

Tradycyjnie w doktrynie wskazane kryteria odnosiły się do państw, jako jedynych podmiotów prawa międzynarodowego w pełni dysponujących wyszczególnionymi atrybutami. Natomiast rozwój prawnomiędzynarodowych instytucji zaktualizował potrzebę doktrynalnej rewizji kwestii możliwości istnienia innych niż państwa podmiotów prawa międzynarodowego^[6]. Sygnalizacji istnienia tych podmiotów oraz ich potencjalnej prawnomiędzynarodowej podmiotowości doktryna upatruje w Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów z 1969 r. która zakłada, iż poza państwami istnieją także inne podmioty prawa międzynarodowego publicznego posiadające zdolność do zawierania umów międzynarodowych^[7]. Jak bowiem stanowi art. 3 wspomnianej Konwencji „Fakt, że niniejszej konwencji nie stosuje się ani do porozumień międzynarodowych, zawartych między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego lub między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani do porozumień międzynarodowych zawieranych w formie innej niż pisemna, nie wpływa na: moc prawną takich porozumień”. Doktrynalna aprobata dla tej normatywnej intuicji oparta jest na założeniu, iż prawo międzynarodowe tworzone jest przez państwa, które mogą tworzyć nowe instytucje prawne, w związku z czym to od państw będzie zależała zgoda na prawnomiędzynarodową podmiotowość określonej instytucji, której ewentualna podmiotowość będzie miała charakter pochodny i wtórny wobec pierwotnej podmiotowości państw^[8]. Warto podkreślić za przedstawicielami doktryny, iż dla uzyskania przez powstającą osobę prawną podmiotowości konieczne jest jej uwierzytelnienie przez państwo^[9]. 

Szeroki krąg podmiotów prawa międzynarodowego uwzględniała także definicja Hermana Moslera, zawarta w jego Encyklopedii Prawa Międzynarodowego Publicznego. Definicja ta, w krąg podmiotów prawa międzynarodowego zalicza państwa, organizacje międzynarodowe i instytucje posiadające zdolność do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych oraz zorganizowane grupy, osoby prawne, czy też innego rodzaju podmioty, których prawna możliwość występowania w stosunkach międzynarodowych jest uznawana przez państwa^[10]. Co istotne, koncepcja ta, traktująca państwa jako jedyne w pełni uprawnione podmioty prawa międzynarodowego publicznego, przyznaje innym niż państwa podmiotom prawa międzynarodowego zdolność do czynności oprawnych ograniczoną do pewnej funkcji, którą mają one spełniać w porządku prawnym^[11]. Kwestię sposobu wyznaczania prawnomiędzynarodowej podmiotowości rozważał także Ian Brownlie. Zwracał on uwagę na swoiste błędne koło w które wpisany jest ów proces. Jak podkreślał „Prawo międzynarodowe uznaje zdolność do działania na szczeblu międzynarodowym podmiotu, który jest już zdolny do działania na szczeblu międzynarodowym”^[12]. W obu tych koncepcjach pojawia się natomiast rozumienie prawnomiędzynarodowej podmiotowości, w myśl którego „uprawniony podmiot prawa międzynarodowego musi mieć zdolność do posiadania praw i obowiązków na płaszczyźnie międzynarodowej, faktycznie posiadać prawa i obowiązki międzynarodowe oraz uzyskać uznanie tej zdolności przez ogólną społeczność państw”^[13].

W literaturze przedmiotu obecna jest więc tendencja do próby kwalifikacji podmiotowości prawnej uczestnika prawnomiędzynarodowego obrotu, za pomocą kryterium funkcjonalności, a więc odpowiedzi na pytanie, jakie faktyczne prawa i obowiązki mają inne niż państwa podmioty^[14]. 

2. Prawnomiędzynarodowa podmiotowość NGO- ujęcie negatywne

Stanowiska oceniające negatywnie koncepcje dopuszczającą możliwość przyznania prawnomiędzynarodowej podmiotowości NGO akcentują przede wszystkim fragmentaryczność kompetencji posiadanych przez organizacje pozarządowe w obrocie międzynarodowym. Argumentuje się, iż posiadanie przez NGO incydentalnych kompetencji do podejmowania działań, wywołujących określone skutki prawne nie mogą uzasadniać przyznania tym organizacjom podmiotowości prawnomiędzynarodowej wobec nieposiadania przez nie innych atrybutów właściwych tejże podmiotowości^[15]. Wskazuje się także, iż działalność tychże organizacji na arenie międzynarodowej nie ma charakteru prawnego, a jedynie faktyczny, w związku z czym działalność ta nie może być traktowana jako przejaw zdolności do działań prawnych i uzasadniać ich podmiotowości prawnomiędzynarodowej^[16]. Krytyce poddaje się także funkcjonalną koncepcję podmiotowości NGO, uzasadniającej prawnomiędzynarodową podmiotowość organizacji pozarządowych faktem, iż „wykonują one pewne >>międzynarodowe<< funkcje i zadania, np. w ramach międzynarodowych operacji humanitarnych lub pokojowych, do czego niezbędne jest, według nich, posiadanie przez NGO (całą tę kategorię) podmiotowości międzynarodowoprawnej”. Krytycy wskazują, iż „jeżeli ich działalność w takich sytuacjach ma jakiekolwiek międzynarodowoprawne umocowanie, to te funkcje i zadania zostają im powierzone przez organizacje międzynarodowe lub państwa, a więc niekwestionowane podmioty prawa międzynarodowego, przeprowadzające takie operacje. Wówczas działają one na ich zlecenie i na ich rachunek, osiągając status zbliżony do ich organów, a przysługujące im kompetencje, uprawnienia, przywileje, konieczne dla realizacji tych zadań nie mają autonomicznego charakteru, ale są pochodną podmiotowości „zlecającego” państwa lub organizacji”^[17].

W doktrynie reprezentowane są także stanowiska opowiadające się za częściową, bądź ograniczoną podmiotowością prawnomiędzynarodową NGO, co miałoby odzwierciedlać stan, w którym organizacje posiadają tylko pewien zakres kompetencji kształtujących prawnomiędzynarodową podmiotowości^[18]. Także i te zabiegi poddaje się jednak krytyce, argumentującej, iż „cechy czy kompetencje, w których ma przejawiać się owa „częściowa podmiotowość”, są różne u różnych uczestników i nie bardzo daje się w oparciu o nie wyprowadzić jakąkolwiek minimalną wspólną jej treść. Status prawny podmiotu danego porządku prawnego powinien być określony w perspektywie całości tego porządku”^[19].

3. Podmiotowość prawnomiędzynarodowa NGO- ujęcie pozytywne 

Koncepcje opowiadające się za przyznaniem NGO prawnomiędzynarodowej podmiotowości koncentrują się na konstruowaniu tejże w oparciu o przesłanki, jakie spełniać musi podmiot prawa międzynarodowego, by można go było za taki uznać. W literaturze przedmiotu wyszczególnia się trzy sposoby nabywania podmiotowości prawnomiędzynarodowej przez organizacje pozarządowe. Po pierwsze bezpośrednio na podstawie normy prawa międzynarodowego. Po drugie w drodze wydania aktu normatywnego, którego organizacja jest adresatem. Po trzecie poprzez czynność uznania podmiotowości prawnomiędzynarodowej organizacji^[20]. Jak zostało już uprzednio wspomniane, na podmiotowość międzynarodową składa się po pierwsze zdolność prawnomiędzynarodowa, a więc zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków wyznaczanych treścią norm prawa międzynarodowego. Zdolność do czynności prawnych obejmuje natomiast możliwość dokonywania swoistych czynności konwencjonalnych. W doktrynie prawa międzynarodowego publicznego wskazuje się, iż dla nabycia przez krajową organizację pozarządową statusu międzynarodowego konieczne jest spełnienie kilku przesłanek wyznaczających ramy zdolności do uczestnictwa w obrocie międzynarodowym, których egzemplaryczne formy wyszczególniane przez doktrynę są następujące ^[21]. 

Po pierwsze przejawem prawnomiędzynarodowej zdolności do czynności prawnych organizacji pozarządowych jest zdolność tych podmiotów do zawierania umów prawnomiędzynarodowych. Atrybut ten określa się w doktrynie jako podstawową formę realizacji zdolności do czynności prawnomiędzynarodowych. W drodze umowy organizacja może bowiem nabywać prawa lub zaciągać zobowiązania. Umowa stanowi podstawę określenia wzajemnych praw i obowiązków, których podmiotami na płaszczyźnie prawa międzynarodowego są zawierające je strony, a więc organizacja pozarządowa oraz rząd lub organizacja międzynarodowa^[22]. Argumentem przemawiającym za zdolnością traktatową NGO, jest przywoływany uprzednio w podobnym charakterze, choć odnoszącym się do szerszego kręgu podmiotów art. 3 Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów^[23]. W doktrynie wskazuje się, iż przepis ten ogranicza się wyłącznie do stwierdzenia istnienia takich „innych podmiotów”, nie określa jednak, jacy uczestnicy obrotu prawnomiędzynarodowego mogliby być uznawani za takie podmioty^[24].  Faktem jest, iż organizacje pozarządowe są niejednokrotnie bardzo aktywnymi uczestnikami tworzenia traktatów międzynarodowych^[25].

Należy podkreślić, iż NGO odegrały znaczącą rolę, w promowaniu oraz negocjowaniu umów międzynarodowych o znaczeniu globalnym, w dziedzinach takich jak prawa człowieka, zdrowie publiczne, czy środowisko. Istotne znaczenie ma także wkład organizacji pozarządowych w promowanie oraz budowanie poparcia państwa dla umów międzynarodowych jak np. Konwencja ONZ o prawach dziecka, Traktat Ottawski, czy Statut Rzymski Międzynarodowego Trybunału Karnego^[26].

Innym przykładem jest także zaangażowanie NGO w negocjację umów z zakresu wielostronnych umów dotyczących ochrony środowiska jak Konwencja o międzynarodowym handlu zagrożonymi gatunkami (CITES) z 1973 r. oraz Konwencja Ramsar z 1971 r. o terenach podmokłych. Swoiście rozumiana zdolność traktatowa organizacji pozarządowych obejmuje także, zgodnie z poglądem wyrażonym w doktrynie, możliwość zawierania przez NGO porozumień, w szczególności z organizacjami międzyrządowymi, dotyczących uzyskania statusu konsultacyjnego^[27]. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż doktryna uznała atrybut zdolności do zaciągania zobowiązań międzynarodowych w przypadku Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża oraz Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego. W przypadku pierwszej z powyżej wskazanych organizacji przejawem tej zdolności jest możliwość zawierania porozumień o współpracy z międzynarodowymi organizacjami rządowymi^[28]. 

Po drugie, jako atrybut międzynarodowej zdolności do czynności prawnych wyróżnia się międzynarodową zdolność procesową. Jest to możliwość występowania przed sądami i organami, które funkcjonują przy międzynarodowych organizacjach rządowych. Zdolność sądowa organizacji pozarządowych badana jest przez owe sądy i organy na podstawie traktatów bądź innych aktów prawa wewnętrznego tych organizacji rządowych, kształtujących kompetencje organów sądowniczych, a decyzja o uwzględnieniu tej zdolności podejmowana jest w sposób dyskrecjonalny. Przykładem aktu prawnego, który wyposaża organizacje pozarządowe w zdolność procesową przed organem sądowym, jest art. 34 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, stanowiący, iż „Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron praw zawartych w niniejszej konwencji lub jej protokołach”^[29]. Na podstawie tego przepisu każda NGO, która uważa się za ofiarę naruszenia przepisów Konwencji, może skierować bezpośrednio do Trybunału Praw Człowieka z siedzibą Strasburgu skargę zarzucającą naruszenie przez państwo prawa chronionego przepisami Konwencji^[30].  Innym przykładem realizacji zdolności procesowej NGO jest możliwość udziału tejże w charakterze amicus curiae w postępowaniu przed międzynarodowymi trybunałami karnymi^[31]. Realizacja tego uprawnienia polega na interwencji przez organizację niebędącą podmiotem bezpośredniego interesu prawnego stanowiącego przedmiot postępowania, poprzez przygotowanie i złożenie przed organem prowadzącym postępowanie niezależnej i bezstronnej opinii dotyczącej przedmiotu postępowania. Taki status konsultacyjny przyznaje NGO statut Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze, z dnia 17 lipca 1998 r. którego art. 15 stanowi, iż „Prokurator bada wiarygodność otrzymanej informacji. W tym celu może żądać dodatkowych informacji od państw, organów Narodów Zjednoczonych, organizacji międzyrządowych lub pozarządowych i innych wiarygodnych źródeł, które uważa za właściwe, oraz może zapoznawać się z pisemnymi lub ustnymi zeznaniami w siedzibie Trybunału. Z kolei art. 44, pkt. 4 przewiduje, iż „W wyjątkowych okolicznościach Trybunał może zatrudnić bezpłatny, fachowy personel zaproponowany przez Państwa-Strony, organizacje międzyrządowe lub pozarządowe do pomocy w pracy któregokolwiek z organów Trybunału”^[32].

W literaturze przedmiotu wskazuje się także możliwość podejmowania różnych form współpracy z międzynarodowymi organizacjami rządowymi oraz innymi instytucjami międzynarodowymi, w szczególności poprzez posiadanie statusu konsultacyjnego przez NGO przy tego rodzaju instytucjach.

Poprzez uzyskanie statusu konsultacyjnego ustala się zakres praw i obowiązków organizacji pozarządowej, która staje się również podmiotem prawa wewnętrznego. W ten sposób organizacja uzyskuje kompetencje dotyczące możliwości negocjacji dokumentów międzynarodowych oraz implementacji określonych rozwiązań prawnych, których treść wyznaczają owe dokumenty. Ponadto organizacji przysługiwać może status sui generis„kontrolera” wykonywania międzynarodowych konwencji^[33]. Konieczność uwzględniania istotnej roli konsultacyjnej NGO postulowała już preambuła Rezolucji ONZ ECOSOC 1996/31, która przywołując art. 71 Karty Narodów Zjednoczonych, wskazywała na szeroki zakres działalności organizacji pozarządowych na szczeblu regionalnym krajowym oraz międzynarodowym, oraz ich ścisłe zaangażowanie w życie gospodarcze i społeczne narodów, podkreślając jednocześnie ich zdolność do wspierania prac ONZ^[34]. W rezolucji tej znalazły się także zapisy dotyczące umożliwienia NGO reprezentującym ważną część opinii publicznej wyrażania swoich poglądów. Również preambuła rezolucji Rady Europy Res(2003)8 wzmiankowała o przyznaniu statusu partycypacyjnego organizacjom pozarządowym^[35].

Do składników zdolności do czynności prawnomiędzynarodowej w literaturze przedmiotu zalicza się również możliwość zakładania przez organizacje pozarządowe przedstawicielstw zagranicznych, a także inne formy działań stanowiących realizację efektywności operacyjnej o zasięgu międzynarodowym. W ramach tej efektywności wśród przysługujących NGO prawnomiędzynarodowych kompetencji wskazać należy możliwość wpływu na kreowanie określonych norm i standardów międzynarodowych oraz ich implementacji do krajowych porządków prawnych. Ponadto należy wskazać także na możliwość występowania przez NGO w obronie interesów społeczności międzynarodowej^[36].     

Nie ulega wątpliwości, iż dotychczasowa wieloletnia i stale dynamicznie zwiększająca się aktywność NGO na forum międzynarodowym dostarcza podstaw dla stwierdzenia, iż organizacjom pozarządowym przysługuje szereg kompetencji wyznaczających prawnomiędzynarodową podmiotowość. Jednocześnie nie ulega wątpliwości, iż są to kompetencje znajdujące się niejako dopiero w fazie kształtowania i dopiero ich rozwój dostarczyć może samodzielnych argumentów przemawiających za kwalifikacją NGO jako podmiotów prawa międzynarodowego. 

4. Europejska Konwencja o uznawaniu osobowości prawnej międzynarodowych organizacji pozarządowych 

Konwencja, która została przyjęta w 1986 r. i weszła w życie w 1991 r., przewiduje uznanie osobowości prawnej organizacji pozarządowej, którą podmiot ten nabył w jednym z państw-stron Konwencji, także przez pozostałe państwa-strony. Konwencja ma zastosowanie stowarzyszeń, fundacji oraz innych instytucji, które spełniają łącznie następujące warunki: 

-celem ich działania o użyteczności międzynarodowej nie może być zysk; 

-zostały ustanowione na mocy aktu podlegającemu prawu wewnętrznemu państwa-strony;

-prowadzą swoją działalność ze skutkiem w co najmniej dwóch państwach;

-ich siedziba statutowa oraz ich organ zarządzający i kontrolny muszą znajdować się na terytorium państwa-strony;^[37]

Mimo iż Konwencja stanowi istotny element w ramach dyskusji nad przyznaniem NGO prawnomiędzynarodowej podmiotowości, to jednak jej ograniczony zasięg (została ratyfikowana przez 12 państw) wciąż nie rozstrzyga jednoznacznie tej kwestii. 

5. Podsumowanie.

Podsumowując przegląd przywołanych powyżej stanowisk, należy stwierdzić, iż kwestia podmiotowości prawnomiędzynarodowej organizacji pozarządowych zyskuje na znaczeniu, stając się częstszym przedmiotem uwagi przedstawicieli doktryny. Należy podkreślić, iż zachowując pewien jurysprudencyjny puryzm, trudno będzie zakwalifikować NGO jako podmioty prawa międzynarodowego publicznego. Istnieje bowiem szereg czynników, których organizacje pozarządowe po prostu nie spełniają i tym samym, traktując rzecz radykalnie, nie może być dla nich miejsca wśród podmiotów prawa międzynarodowego. Takie podejście z pewnością odpowiada literze, ale nie wydaje się oddawać rzeczywistego wpływu NGO na kształtowanie stosunków prawnomiędzynarodowych i w rzeczywistości okazuje się mało pomocne w ocenie roli tychże organizacji we współczesnym prawie międzynarodowym.

Należy zatem stwierdzić, iż próby kwalifikacji NGO jako podmiotu prawa międzynarodowego w oparciu o konsekwentne spełnianie wszystkich przesłanek wyznaczanych przez doktrynę, a tradycyjnie spełnianych w całości jedynie przez państwa jako jedyne w pełni uprawnione podmioty prawa międzynarodowego, nie będą przydatne dla określenie statusu prawnego odpowiadającego roli rzeczywiście spełnianej przez NGO na forum międzynarodowym.

Stopniowe normatywne i doktrynalne otwarcie na inne niż państwa podmioty prawa międzynarodowego, mogą zatem znaleźć swoją kontynuację w sukcesywnym rozszerzaniu rozwiązań normatywnych i doktrynalnych kwalifikacji, także na NGO. Próby kwalifikacji NGO jako podmiotów prawa międzynarodowego wydają się stanowić kolejny etap nieuchronnej ewolucji instytucji prawa międzynarodowego aktualizowanej wymogami zmieniającej się rzeczywistości, w której faktyczne działania trzeciego sektora konsekwentnie wydają się implikować konieczność rewizji rozwiązań normatywnych w kierunku dostosowywania przepisów prawa do stanu faktycznego. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, wobec aktualnej promocji idei społeczeństwa obywatelskiego oraz przenoszenia przez państwa części swoich kompetencji na podmioty sektora prywatnego, perspektywa kwalifikacji NGO jako podmiotów prawa międzynarodowego jawi się jako optymistyczna^[38].

Autor: Maciej Węglarz

---

Źródła:

^[1]K. Rogaczewska, Organizacje pozarządowe w polityce międzynarodowej, Wrocław 2015, s. 68. 

^[2]A. Czaplińska, Odpowiedzialność organizacji międzynarodowych jako element uniwersalnego systemu odpowiedzialności międzynarodowoprawnej, Łódź 2014, s. 56.

^[3]M. E. Kołodziejczak, Podmiotowość wybranych aktorów w prawie międzynarodowym publicznym, Studenckie Zeszyty Naukowe 2018, Vol. XXI, nr 39, s. 25.

^[4]M. Drobnik, Podmiotowość prawnomiędzynarodowa jednostki, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, Rok LXV – zeszyt 2 – 2003, s. 117.

^[5]Tamże, s. 118.

^[6]Tamże.

^[7]Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r. (Dz. U. z dnia 2 listopada 1990 r.) Dz.U.90.74.439.

^[8]M. Drobnik, Podmiotowość…, dz. cyt. , s. 118.

^[9]M. Perkowski, Podmiotowość prawa międzynarodowego współczesnego uniwersalizmu w złożonym modelu klasyfikacyjnym, Białystok 2008,  s. 354.

^[10]I. Rossi, Legal status of non-governmental organizations in international law, Katholieke Universiteit Leuven Faculty of Law 2009, s. 39.

^[11]Tamże, s. 40.

^[12]Tamże, s. 41.

^[13]Tamże.

^[14] Tamże, s. 57.

^[15]A. Czaplińska, Odpowiedzialność…, dz. cyt., s. 89.

^[16] Tamże, s. 85.

^[17] Tamże, s. 86.

^[18] Tamże, s. 88.

^[19] Tamże, s. 89.

^[20] Tamże, s. 97.

^[21] M. Perkowski, E. Szadkowska, Umiędzynarodowienie organizacji pozarządowych we współczesnym prawie międzynarodowym [w:] Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego, vol. XI, A.D. MMXIII, s. 96.

^[22] Tamże.

^[23] Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r. (Dz. U. z dnia 2 listopada 1990 r.) Dz.U.90.74.439.

^[24] M.E. Kołodziejczak, Podmiotowość…, dz. cyt., s. 26.

^[25] K. Raustiala, The Role of NGOs in International Treaty-Making, The Oxford Guide to Treaties, Oxford University Press (2012), UCLA School of Law Research Paper No. 11-31, s. 11. 

^[26] M. Giorgii, The Role of Non-Governmental Organizations in the Process of International Treaty Making, Anu. Mex. Der. Inter vol.19  Ciudad de México ene./dic. 2019  Epub 11-Mayo-2020.

^[27] M. Perkowski, Podmiotowość…, dz. cyt., s. 354.

^[28] M. Perkowski, E. Szadkowska, Umiędzynarodowienie…, dz. cyt., s. 98.

^[29] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Rzym, 4 listopada 1950 roku.

^[30]Prawne warunki działania organizacji pozarządowych, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, https://ngoteka.pl/bitstream/handle/item/171/Modu%C5%82%201%20 %20Prawne%20warunki%20dzia%C5%82ania%20organizacji%20pozarz%C4%85dowych.pdf?sequence=1, dostęp (18.11.2021)

^[31] M. Perkowski, E. Szadkowska, Umiędzynarodowienie…, dz. cyt., s. 98

^[32]Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego. Rzym.1998.07.17., Dz.U.2003.78.708, SIP LEX.

^[33] M. Perkowski, E. Szadkowska, Umiędzynarodowienie…, dz. cyt.,  s. 98

^[34] ECOSOC Resolution 1996/31

^[35]I. Rossi, Legal status…, dz. cyt., s. 68

^[36] M. Perkowski, E. Szadkowska, Umiędzynarodowienie…, dz. cyt., s. 98

^[37]European Convention on the Recognition of the Legal Personality of International Non-Governmental Organisations Strasbourg, 24.IV.1986

^[38] M. Perkowski, Podmiotowość…, dz. cyt.,, s. 355