Newsfeed

Czym są fundusze norweskie i fundusze EOG?

---

Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego mają charakter bezzwrotnej pomocy zagranicznej przyznawanej przez Norwegię, Islandię i Liechtenstein najmniej zamożnym państwom Unii Europejskiej – tym o najniższym dochodzie narodowym. Są to państwa członkowskie, w których dochód narodowy przypadający na 1 mieszkańca jest mniejszy niż 90% średniej Unii Europejskiej. Z państw tak zwanej starej Unii z omawianych środków finansowych korzystała Irlandia, Hiszpania, Portugalia i Grecja. Aktualnie poza Portugalią i Grecją państwami odbiorcami są państwa członkowskie, które wstąpiły do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. (tj. Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowienia, Cypr i Malta), 1 stycznia 2007 r. (tj. Rumunia i Bułgaria) oraz 1 lipca 2013 r. (Chorwacja), przy czym do funduszy norweskich nie kwalifikują się państwa, które przystąpiły do Unii Europejskiej przed 2004 r. W związku z tym Grecja oraz Portugalia uprawnione są jedynie do otrzymania wsparcia z funduszy Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

Głównymi celami Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego jest przyczynienie się do zmniejszenia różnic ekonomicznych i społecznych w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a także wzmacnianie stosunków dwustronnych pomiędzy państwami-darczyńcami a państwami-beneficjentami programu^[1]. Dotychczas w Polsce zostały zrealizowane dwie edycje programu: pierwsza – na lata 2004-2009, oraz druga – na lata 2009-2014^[2]. Aktualnie realizowana jest trzecia edycja (na lata 2014-2021) i uczestniczy w niej 15 państw-beneficjentów^[3]. Pula środków drugiej edycji wyniosła 578,1 mln euro i umożliwiła dofinansowanie 1300 projektów. Trzecia edycja programu wiążę się z alokacją w Polsce 809,3 mln euro (z łącznej sumy ponad 2,8 mld euro), co powoduje, że, podobnie jak w poprzednich edycjach, Rzeczypospolita Polska pozostaje jego największym beneficjentem^[4]. Kolejnymi największymi beneficjentami są: Bułgaria, Czechy oraz Rumunia.

W obecnie trwającej edycji funduszów wdrażane są odrębne programy dotyczące obszarów priorytetowych. Są nimi: przedsiębiorczość i innowacje, rozwój lokalny, nauka, edukacja, środowisko, kultura, zdrowie, sprawiedliwość, sprawy wewnętrzne^[5]. Wielość programów determinuje potrzebę ścisłej koordynacji dysponowania środkami z funduszy norweskich oraz funduszy Europejskiego Obszaru Gospodarczego na poziomie państwa-beneficjenta. Podmiotem odpowiedzialnym za koordynację wdrażania funduszy jest Krajowy Punkt Kontaktowy. W Polsce obowiązki Krajowego Punktu Kontaktowego pełni Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej (wcześniej Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju). Krajowy Punkt Kontaktowy jest zobowiązany do prowadzenia stałej współpracy z Biurem Mechanizmów Finansowych w Brukseli. Za bezpośrednie wdrażanie programów, a także organizację procesu przyznawania grantów odpowiedzialne są tzw. instytucje pośredniczące (operatorzy). Instytucje pośredniczące w trakcie wyboru beneficjentów programów są zobowiązane współpracować z instytucjami reprezentującymi państwa-darczyńców^[6]. W Polsce instytucjami pośredniczącymi (operatorami) są^[7]:

• Polska Agencja Rozwoju (wraz z Innovation Norway^[8]) w programie dotyczącym rozwoju przedsiębiorczości i innowacji (85 mln euro). 
• Narodowe Centrum Nauki oraz Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (we współpracy z Norweska Radą Nauki^[9]) w programie dotyczącym badań naukowych (110 mln euro). 
• Fundusz Rozwoju Systemu Edukacji (wraz z Norweską Agencją Współpracy Międzynarodowej na Rzecz Poprawy Jakości Kształcenia w Szkolnictwie Wyższym^[10], Islandzkim Centrum Badań^[11], Agencją ds. Kształcenia Międzynarodowego w Liechtensteinie^[12]) w programie dotyczącym edukacji (20 mln euro).
• Ministerstwo Klimatu i Środowiska z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (wraz z Norweską Dyrekcją ds. Zasobów Wodnych i Energii^[13], Norweską Agencją Środowiska^[14], Krajową Agencją ds. Energii Islandii^[15]) w programie środowiska, energii i zmian klimaty (140 mln euro)
• Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu (wraz z Norweską Radą Sztuki^[16] oraz Norweskim Dyrektoriatem ds. Dziedzictwa Kulturowego^[17]) w programie dotyczącym kultury (75 mln euro).
• Ministerstwo Zdrowia (wraz z Norweskim Dyrektoriatem ds. Zdrowia^[18]) w programie dotyczącym zdrowia (20 mln euro).
• Ministerstwo Sprawiedliwości z Centralnym Zarządem Służby Więziennej (wraz z Norweskim Dyrektoriatem Służby Więziennej^[19]) w programie dotyczącym sprawiedliwości (58,2 mln euro).
• Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (wraz z Norweskim Ministerstwem Sprawiedliwości i Bezpieczeństwa Publicznego^[20] oraz Norweskim Dyrektoriatem Obrony Cywilnej i Planowania Kryzysowego^[21]) w programie dotyczącym spraw wewnętrznych (20 mln euro).
• Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej (wraz z Norweskim Związkiem Władz Lokalnych i Regionalnych^[22]) za programy dotyczące rozwoju lokalnego, współpracy dwustronnej oraz pomocy technicznej (odpowiednio 100 mln euro, 16,2 mln euro oraz 12,1 mln euro)^[23].

Wyjątek od zasady dysponowania środkami przez państwowe instytucje pośredniczące stanowi obszar „Dialog społeczny – godna praca” i „Społeczeństwo obywatelskie”, który wzbudza największe kontrowersje z uwagi na wybór dysponenta, którym jest konsorcjum organizacji pozarządowych pod przewodnictwem Fundacji im. Stefana Batorego.

Jakie korzyści z uczestnictwa w programie czerpią państwa-darczyńcy?

Przy omawianiu funduszy norweskich oraz funduszy Europejskiego Obszaru Gospodarczego pojawia się pytanie: Jakie korzyści z uczestnictwa w programach mają państwa-darczyńcy (Norwegia, Islandia i Liechtenstein)? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy w pierwszej kolejności opisać Europejski Obszar Gospodarczy. Jest to jedna z największych na świecie stref wolnego handlu oraz wspólnego rynku, w skład której wchodzą państwa członkowskie Unii Europejskiej, a także Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu, z wyjątkiem Szwajcarii. Porozumienie o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego zostało podpisane w portugalskim Porto dn. 2 maja 1992 r. Z uwagi na odrzucenie porozumienia przez Szwajcarów, co miało miejsce w państwowym referendum odbywającym się w grudniu 1992 r., postanowienia zawarte w porozumieniu weszły w życie dopiero z dn. 1 stycznia 1994 r.^[24]Fundamentami Europejskiego Obszaru Gospodarczego są swoboda przepływu ludzi, kapitału, towarów oraz usług^[25]. W praktyce oznacza to, że obywatele Norwegii, Lichtensteinu oraz Islandii, nie będąc członkami Unii Europejskiej, mogą swobodnie się przemieszczać, osiedlać, handlować, a nawet nabywać nieruchomości na całym terytorium Unii. W zamian państwa te były zobowiązane przyjąć część szczegółowych przepisów wspólnotowych do swoich wewnętrznych systemów prawnych, a także utworzyć fundusz norweski oraz fundusz Europejskiego Obszaru Gospodarczego^[26]. Wielkość funduszy przekazywanych przez Norwegię, Islandię oraz Liechtenstein zależy od ich powierzchni oraz PKB. W związku z tym w okresie od 2014 do 2021 r. Norwegia sfinansuje 97,7% funduszy EOG i norweskich, Islandia 1,6% natomiast Liechtenstein 0,7%^[27].

Kontrowersje wokół grantów norweskich

Program „Społeczeństwo obywatelskie” o budżecie 53 mln euro jest jednym z elementów trzeciej edycji funduszy norweskich oraz funduszy Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Celem programu jest wsparcie społeczeństwa obywatelskiego i aktywności obywatelskich, a także wzmocnienie najsłabszych grup społecznych. Konkretnym źródłem finansowania programu jest fundusz Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a jego operatorem sekretariat państw-darczyńców dla funduszy norweskich i EOG w brukselskim Biurze Mechanizmów Finansowych. W Polsce operatorem programu na poziomie państwowym jest Fundacja im. Stefana Batorego w konsorcjum z Fundacją Stocznia oraz Fundacją Akademia Organizacji Obywatelskich. Operatorem regionalnym jest Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej w konsorcjum z Fundacją Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego i Fundacją Edukacja dla Demokracji^[28]. Kwota Funduszu Krajowego wynosi 30 mln euro, natomiast Funduszu Regionalnego 23 mln euro^[29]. Program Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy prowadzony w latach 2019-2024 wspiera działania podejmowane w czterech obszarach: angażowania obywateli i obywatelek w sprawy publiczne i działanie społeczne; ochronę praw człowieka i równe traktowanie; wzmocnienie grup narażonych na wykluczenie; wsparcie rozwoju sektora obywatelskiego. W ramach tego programu organizacje pozarządowe mogą ubiegać się o wsparcie na działania prowadzone w ramach trzech konkursów dotacyjnych: dwóch przeznaczonych na projekty tematyczne, a jednym na projekty sektorowe^[30]. 

Natomiast Program Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny prowadzony jest w latach 2020-2024. Celem funduszu jest wspieranie organizacji pozarządowych w pięciu obszarach: 1) demokracja, aktywne obywatelstwo, dobre rządzenie i przejrzystość (ze szczególnym naciskiem na demokrację lokalną); 2) prawa człowieka i równe traktowanie poprzez zwalczanie i przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na rasę, pochodzenie etniczne, religię, wyznanie, płeć, niepełnosprawność, wiek, orientację seksualną, tożsamość płciową; 3) sprawiedliwość społeczna i włączanie grup narażonych na marginalizację; 4) równość płci i przeciwdziałanie przemocy ze względu na płeć; 5) ochrona środowiska i przeciwdziałanie zmianom klimatycznym^[31]. Ewaluacja dysponowania środkami w ramach Funduszu Regionalnego możliwa będzie dopiero po jego zakończeniu.

Kontrowersyjna fundacja

Fundacja im. Stefana Batorego jest organizacją pozarządową założoną w 1987 r. przez amerykańskiego finansistę, George’a Sorosa. Fundacja deklaruje, że jej zadaniami są poprawa polskiej jakości demokracji, wzmacnianie roli instytucji obywatelskich w życiu publicznym, rozwijanie współpracy i solidarności międzynarodowej. Podstawową metodą osiągania wymienionych zadań jest udzielanie dotacji finansowych innym stowarzyszeniom oraz fundacjom. Poza tym fundacja między innymi organizuje konferencje, debaty, wizyty studyjne, szkolenia oraz prowadzi kampanie społeczne^[32].

Fundacja im. Stefana Batorego była operatorem programu „Społeczeństwo obywatelskie” funduszy norweskich oraz funduszy Europejskiego Obszaru Gospodarczego w poprzedniej edycji. Wiele organizacji społecznych funkcjonujących na terytorium Rzeczypospolitej Polski zarzuciło Fundacji im. Stefana Batorego stronniczość oraz brak rzetelności przy alokacji środków dla organizacji pozarządowych. W apelu organizacji pozarządowych została podniesiona faworyzacja dużych ośrodków miejskich oraz tendencyjna interpretacja pojęć dyskryminacji i wykluczenia przy braku poszanowania dla polskiego porządku konstytucyjnego^[33].

Jak zauważyli eksperci Instytutu na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris, model podziału środków realizowany przez Fundację im. Stefana Batorego jest niezgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju. Wynika to z nierównego podziału środków finansowych – niemal połowa z 620 projektów, którym przyznano wsparcie w latach 2013-2017, to były projekty realizowane w Warszawie (245 projektów) oraz w Krakowie (51 projektów). Natomiast w województwie podkarpackim dofinansowanie przyznano 10 inicjatywom, w województwie lubuskim było to 7 inicjatyw, w województwie świętokrzyskim były to 4 inicjatywy, natomiast w województwie opolskim jedynie 2. Podobnie sytuacja wygląda, jeżeli spojrzymy bezpośrednio na wysokość przyznanych środków. Ponad połowa środków z kwoty 130,8 mln zł trafiła do organizacji działających w województwie mazowieckim (65,6 mln zł), a kolejne 17,6 mln zł przyznano projektom realizowanym w województwie małopolskim^[34]. Organizacje funkcjonujące na terenach mniejszych ośrodków miejskich, a także na terenach wiejskich są natomiast w trudniejszej sytuacji, wynikającej z mniejszej możliwości uzyskania wsparcia od podmiotów prywatnych. Środki publiczne transferowane przez organy samorządu terytorialnego także są odpowiednio niższe w mniejszych ośrodkach miejskich oraz na terenach wiejskich niż w dużych miastach. W konsekwencji, kierowanie tak dużego wsparcia ze środków publicznych do podmiotów z Warszawy czy Krakowa kosztem reszty Polski pogłębia istniejące nierówności społeczne^[35].

Następnym zarzutem przedstawianym przez część środowiska organizacji pozarządowych przeciwko Fundacji im. Stefana Batorego jako dysponentowi środków przeznaczonych na rozwój społeczeństwa obywatelskiego jest nierównomiernie duże wsparcie udzielane organizacjom o charakterze liberalnym oraz lewicowym. Projekty zgłoszone przez organizacje liberalne oraz lewicowe otrzymały łącznie 21,2 mln zł, przy równoległym dofinansowaniu organizacji chrześcijańskich na poziomie ok. 1,5 mln zł. Ponad 43% sumy środków przeznaczonej na walkę z dyskryminacją i przeciwdziałanie wykluczeniu zostało przekazane na realizacje projektów trudnych do pogodzenia lub wprost sprzecznych z polskim systemem konstytucyjnym. Analitycy z Instytutu na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris wymieniają naruszenie takich wartości, jak wolność sumienia, wolność wyznania, prawo do publicznego wyrażania poglądów religijnych, prawna ochrona rodziny i małżeństwa^[36].

Projekty realizowane dzięki środkom przyznanym przez Fundację im. Stefana Batorego w latach: 2013-2017

Fundacja Stocznia oraz Fundacja Akademia Organizacji Obywatelskich

Fundacja im. Stefana Batorego w tegorocznej edycji funduszy norweskich oraz EOG nie jest jedynym operatorem środków. Współpracuje w konsorcjum składającym się jeszcze z Fundacji Stocznia oraz Fundacji Akademia Organizacji Obywatelskich.

Fundacja Pracownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia” została zarejestrowana dn. 25 lutego 2009 r. Fundatorami organizacji są: Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności oraz Stowarzyszenie Klon/Jawor^[37]. Głównym obszarem aktywności organizacji jest promocja partycypacji obywatelskiej rozumianej jako włączenie obywateli w procesy decyzyjne na szczeblu lokalnym oraz ogólnopolskim^[38].

Fundacja Akademia Organizacji Obywatelskich jest powołaną w dn. 23 stycznia 2013 r. organizacją, która działa w celu szeroko pojętej profesjonalizacji działań podejmowanych przez uczestników „trzeciego sektora”. Obszary działań fundacji obejmują: programy edukacyjno-rozwojowe dla menedżerów i menedżerek NGO; edukacja z zakresu zarządzania poprzez platformę e-learningową; otwarte kursy specjalistyczne; wydarzenia edukacyjne; tworzenie społeczności menedżerów „trzeciego sektora”. Fundatorem organizacji, podobnie jak w przypadku Fundacji Stocznia, jest Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności.

Program rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na lata 2019-2024

Aktualnie trwający program rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na lata 2019-2024 odbywa się pod nazwą „Aktywni Obywatele” i składa się z czterech obszarów wsparcia. Trzy z nich mają charakter tematyczny. Są to: 

1. Angażowanie obywateli i obywatelek w sprawy publiczne i działanie społeczne, w tym działania dotyczące ochrony środowiska i przeciwdziałanie zmianom klimatycznym, koordynowany przez Fundację Pracowania Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”.
2. Ochrona praw człowieka i równe traktowanie w tym przeciwdziałanie przemocy ze względu na płeć, koordynowany przez Fundację im. Stefana Batorego.
3. Wzmocnienie grup narażonych na wykluczenie, koordynowany przez Fundację im. Stefana Batorego.

Czwarty obszar jest nastawiony natomiast na bezpośrednie wsparcie rozwoju sektora obywatelskiego i jest koordynowany przez Fundację Akademia Organizacji Obywatelskich^[39].

Konsorcjum Fundacji im. Stefana Batorego z Fundacją Pracownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia” oraz Fundacją Akademia Organizacji Obywatelskich w trakcie pierwszej edycji projektów sektorowych oraz projektów tematycznych przeznaczyły na obszar nr 1 kwotę 9,3 mln euro, na obszar nr 2 kwotę 5,97 mln euro, na obszar nr 3 kwotę 5,94 mln euro, natomiast na rozwój sektora obywatelskiego 5,27 mln euro. Trzem pierwszym obszarom przeznaczone są dwa rodzaje dotacji: duże oraz małe. Duże dotacje to kwoty od 25 do 62,5 tys. euro. Małe dotacje to kwoty od 5 do 25 tys. euro. Dodatkowe środki można otrzymać za zaproszenie do projektu partnera z państw-darczyńców – przy dużych grantach będzie to 12,5 tys. euro, natomiast przy małych 5 tys. euro. Czwarty obszar, czyli projekty sektorowe, wiąże się z dotacjami od 25 do 125 tys. euro. Tutaj także przewidziana jest dodatkowa dotacja w wysokości 12,5 tys. euro za partnerstwo z organizacją pozarządową z państw-darczyńców^[40].

W sierpniu 2020 r. zostały udostępnione wyniki I etapu konkursu na projekty sektorowe. Spośród 388 wniosków wstępnych poddanych ocenie merytorycznej do drugiego etapu zakwalifikowało się 60 projektów. Ostatecznie dofinansowanie zostało przyznane 32 projektom. Aż 13 projektów jest realizowanych przez warszawskie organizacje, a kolejne 14 projektów przez inne organizacje z dużych miast, tj. miast liczących powyżej 100 tys. mieszkańców^[41]. Łącznie daje to aż 27 projektów realizowanych w dużych ośrodkach miejskich, a jedynie 5 projektów przypada na miejscowości z liczbą mieszkańców poniżej 100 tys.^[42] Na 32 dofinansowane projekty 3 wnioski dotyczą projektów proLGBT, kolejne 3 wnioski są poświęcone projektom proimigracyjnym, następne 4 wnioski dotyczą projektów edukacyjnych, 2 wnioski dotyczą projektów prozdrowotnych, 1 wniosek jest poświęcony projektowi proekologicznemu. Pozostałe 13 wniosków można scharakteryzować jako aktywizujące społeczność^[43].

Wśród zwycięskich projektów można znaleźć projekt pt.: „Koalicja Miast Maszerujących po równość osób LGBTQIA” realizowane przez Stowarzyszenie Lambda Warszawa we współpracy ze Stowarzyszeniem Instytut Równości oraz Oslo Pride AS. Siedzibą wnioskodawcy jest Warszawa, a przyznana kwota wynosi 134,5 tys. euro. Kolejnym wzbudzającym emocje ogólnopolskim projektem jest: „Długi marsz po równość. Monitoring i zabezpieczenie wolności zgromadzeń” wnioskowany przez krakowską fundację Równość.org.pl, a organizowany we współpracy ze Stowarzyszeniem Tęczowe Opole, Hinsegin dagar i Reykjavik oraz Oslo Pride AS. Niniejszy projekt został dofinansowany kwotą 132,5 tys. euro^[44]. Pierwszy projekt został dofinansowany w ramach typu działania: Świadczenie usług i organizowanie innych aktywności wspierających rozwój instytucjonalny organizacji społecznych i ruchów obywatelskich. Drugi projekt został zakwalifikowany do grupy działań: Monitorowanie procesów tworzenia i praktyk stosowania prawa i polityk publicznych mających wpływ na funkcjonowanie organizacji społecznych i ruchów obywatelskich^[45].

Druga odsłona konkursu na projekty sektorowe dotyczy konkretnie projektów rzeczniczych oraz monitoringowych. W ramach drugiej edycji programu organizacje mogą otrzymać od 25 do 125 tys. euro w celu zorganizowania monitoringu warunków funkcjonowania sektora obywatelskiego w Polsce, a także podjęcia działań rzeczniczych, mających służyć poprawie poziomu polskiego sektora obywatelskiego^[46].

Stowarzyszenie Lambda Warszawa powstało w październiku 1997 r. Zostało założone przez aktywistów skupionych wokół ośrodka „Rainbow”^[47]. Jest częścią takich organizacji jak m.in. Federacja Organizacji Służebnych MAZOWIA, International Gay and Lesbian Youth Association, Ogólnopolska Sieć Organizacji Streetworkerskich oraz Koalicji Przeciwko Przemocy z Nienawiści^[48]. Misją Stowarzyszenia Lambda Warszawa jest tworzenie przestrzeni do budowania pozytywnej tożsamości społecznej LGBTQ, natomiast wśród wartości Stowarzyszenia wymienia się ukierunkowanie na wewnętrzny rozwój społeczności lesbijek, gejów, osób biseksualnych, transpłciowych, queer w wymiarze zarówno lokalnym, jak i krajowym^[49].

Na początku listopada 2020 r. poznano wyniki I konkursu dotacyjnego na projekty tematyczne. Na 350 wysłanych wniosków, aż 223 projekty otrzymały dotację. Wśród nich 112 projektów otrzyma dotacje małe, a 111 projektów datacje duże. Łączna kwota przyznanych dotacji wynosi ponad 10,3 mln euro^[50]. Analizując Obszar I, czyli „Angażowanie obywateli i obywatelek w sprawy publiczne i działania społeczne”, można zauważyć, że na 100 przyznanych grantów, aż 63 jest z dużych ośrodków miejskich. Widoczną nadreprezentację względem reszty państwa mają organizacje warszawskie, które otrzymały 14 grantów. Spoza dużych ośrodków miejskich finansowanie swoich projektów zdobyło 37 organizacji. Zdecydowana większość projektów dotyczy projektów dotyczących zagadnień ekologicznych (36). Pozostałe dotyczą polityki senioralnej oraz szeroko pojętej aktywizacji społeczności^[51]. 

Natomiast jeżeli spojrzymy na Obszar II, czyli „Ochronę praw człowieka i równe traktowanie”, to zauważymy, że na 58 przyznanych grantów, aż 50 dotyczy dużych miast. W tym obszarze dystans pomiędzy Warszawą, a pozostałymi ośrodkami jest jeszcze większy, ponieważ aż 28 grantów zostało przyznanych warszawskim organizacjom pozarządowym. Wśród organizacji, które otrzymały dotacje z obszaru „Ochrona praw człowieka i równe traktowanie”, widnieje aż 14 wniosków (co daje 24%) realizujących projekty związane ze środowiskiem LGBT. Pod względem ilości następną tematyką projektów, które otrzymały najwięcej grantów, jest polityka antyprzemocowa, której zostały przyznane 12 grantów. 8 grantów uzyskały projekty z obszaru szeroko pojętego aktywizmu społecznego. 7 grantów otrzymały projekty feministyczne, a po 5 grantów otrzymały projekty proimigracyjne oraz związane z wymiarem sprawiedliwości. Następnie po 2 granty otrzymały projekty z obszaru walki z antysemityzmem oraz projekty z zakresu polityki prorodzinnej. Po jednym grancie otrzymały projekty związane ze sztuką, zdrowiem oraz ateizmem^[52]. Wśród organizacji nagrodzonych dofinansowaniem są: 

• Społeczne Towarzystwo Oświatowe we współpracy z Warszawskim Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń oraz islandzkim Rzecznikiem Praw Dziecka z projektem: „Bezpiecznie! Dziecko transpłciowe w szkole” o budżecie 34 988 euro.
• Sistrum – Przestrzeń Kultury Lesbijskiej z projektem: „Wychodzimy z szuflady. Lesbijskie Archiwum Wirtualne” o budżecie 24 tys. euro.
• Fundacja Dziesięciu Talentów na rzecz Teatru Barakah we współpracy ze Spółdzielnią Ogniwo, Federacją Znaki Równości, Stowarzyszeniem ALL IN UJ z projektem: „UWAGA! Strefa LGBT” o budżecie 30 tys. euro.
• Fundacja Wolność od Religii z projektem: „Równość w Szkole – działanie na rzecz praw mniejszości bezwyznaniowej” o budżecie 24 tys. euro.
• Stowarzyszenie Łódzkie Dziewuchy Dziewuchom z projektem „Jesteśmy… SILNE! Łódzka kampania na rzecz praw kobiet” o budżecie 25,9 tys. euro.
• Fundacja Tęczowe Rodziny z projektem: „Strefa Rodzin Tęczowych – integracja, edukacja, wzmocnienie” o budżecie 30 tys. euro^[53].

Celem Obszaru III jest wzmocnienie grup narażonych na wykluczenie. Granty zostały przyznane 65 organizacjom, w tym aż 47 organizacji funkcjonuje w dużych miastach. Tak jak w poprzednich obszarach widoczna jest nadreprezentacja warszawskich organizacji pozarządowych, którym przyznano 17 grantów. Wśród organizacji, którym zostały przyznane granty w obszarze „Wzmocnienie grup narażonych na wykluczenie”, można znaleźć 27 organizacji zajmujących się szeroko pojętym aktywizmem społecznym, 24 organizacje z projektami prozdrowotnymi, 5 organizacji realizujących projekty proLGBT, 4 organizacje realizujące projekty proimigracyjne, 2 organizacje walczące z bezdomnością, oraz po 1 organizacji krzewiącej wartości rodzinne, feminizm oraz promującej politykę antyprzemocową^[54]. Wśród podmiotów realizujących projekty proLGBT można znaleźć następujące organizacje:

• Stowarzyszenie na Rzecz Osób LGBT „Tolerado” we współpracy z FRI – Foreningen for kjonns – og seksualltetsmangfold z projektem: „Lokalni liderzy i liderki motorem zmiany społecznej” o budżecie 87,5 tysiąca euro.
• Stowarzyszenie KOBO z projektem: „Interaktywne interwencje internetowe dla osób LGBT+” o budżecie 27 tys. euro.
• Stowarzyszenie Queerowy Maj z projektem: „Opieka ginekologiczna dla osób LGBTQIA” z budżetem 30 tys. euro.
• Stowarzyszenie Na Rzecz Lesbijek, Gejów, Osób Biseksualnych, Osób Transpłciowych Oraz Osób Queer „Pracownia różnorodności” z projektem: „Toruńskie Tęczowe Centrum Wsparcia i Integracji” o budżecie 24 987 euro.
• Fundacja Wolontariat Równości z projektem: „Kongres Miast Maszerujących Po Równość Osób LGBT+” o budżecie 15 450 euro^[55].

Stowarzyszenie na rzecz osób LGBT „Tolerado” jest organizacją założoną w 2012 r. ze struktur trójmiejskiego oddziału Kampanii Przeciw Homofobii. Organizacja jest odpowiedzialna za organizacje Trójmiejskich Dni Równości oraz Trójmiejskiego Marszu Równości. W jej programie można znaleźć przeciwdziałanie dyskryminacji, rozwój edukacji antydyskryminacyjnej, prowadzenie warsztatów antydyskryminacyjnych, organizacja queerowych wydarzeń kulturalnych, happeningów i festiwali^[56].

Stowarzyszenie Queerowy Maj jest organizacją, która sama o sobie pisze: „Skrzymy, obnosimy się i prowokujemy tak, aby nie można było oderwać wzroku ani odwrócić oczu od lokalnej społeczności LGBTQIA”^[57]. Organizacja jest odpowiedzialna za krakowski marsz gejowskiej dumy (Gay Pride Parade), festiwal queerowy maj oraz akcje LGBTQIA w krakowskich szkołach.

Stowarzyszenie Na Rzecz Lesbijek, Gejów, Osób Biseksualnych, Osób Transpłciowych Oraz Osób Queer „Pracownia różnorodności” funkcjonuje od 2009 r. w Toruniu. Wśród swoich celów wymienia działania na rzecz prawnej i rzeczywistej równości osób, bez względu na ich orientację seksualną, tożsamość seksualną, płeć oraz płeć społeczną; upublicznienie dyskusji na temat problemów lesbijek, gejów, osób biseksualnych, osób transpłciowych oraz osób queer;  kształtowanie postaw akceptacji oraz przełamywanie uprzedzeń i stereotypów wobec lesbijek, gejów, osób biseksualnych, osób transpłciowych oraz osób queer; zwiększenie reprezentacji społecznej lesbijek, gejów, osób biseksualnych, osób transpłciowych oraz osób queer; kształtowanie pozytywnej tożsamości lesbijek, gejów, osób biseksualnych, osób transpłciowych oraz osób queer^[58].

Fundacja Wolontariat Równości funkcjonuje w Warszawie od 2011 r. i jest odpowiedzialna m.in. za organizacje warszawskiego marszu gejowskiej dumy (Gay Pride Parade) oraz imprezy towarzyszące^[59].

Fundacja Tęczowe Rodziny istnieje w Poznaniu od 2018 r. Jej celem jest poprawa funkcjonowania społecznego i rodzinnego osób nieheteronormatywnych. W swojej misji Fundacja pisze: „W szczególności, działamy na rzecz rodzin tworzonych przez osoby nieheteronormatywne i dzieci wzrastających w tych rodzinach. Wpływamy na rozpoznawalność rodzin tęczowych na poziomie lokalnym i ogólnopolskim i poprawiamy ich integrację z najbliższym środowiskiem m.in., poprzez organizowanie wydarzeń edukacyjnych, imprez wypoczynkowo-rozrywkowych oraz szkoleń dla specjalistów i specjalistek pracujących z rodzinami i dziećmi”^[60]. Fundacja jest odpowiedzialna m.in. za organizacje Forum LGBT+.

Podsumowanie

Powyżej omówiono wyniki pierwszych dwóch konkursów grantowych realizowanych ze środków funduszu norweskiego oraz funduszu Europejskiego Obszaru Gospodarczego, zorganizowanego przez konsorcjum Fundacji im. Stefana Batorego, Fundacji Stocznia oraz Fundacji Akademia Organizacji Obywatelskich. Pod koniec listopada 2020 r. uruchomiono drugi konkurs na projekty tematyczne, w którym ponownie wspierane będą działania w trzech obszarach: aktywności obywatelskiej, praw człowieka i równego traktowania, wzmacniania grup narażonych na wykluczenie. Tym razem budżet konkursu wynosi prawie 10,5 miliona euro. Termin składania wniosków wstępnych mija 11 stycznia 2021 r., natomiast wniosków pełnych 19 kwietnia 2021 r. W związku z tym późną wiosną można spodziewać się przedstawienia listy zwycięzców drugiej tury konkursowej^[61].

Ponadto 18 stycznia 2021 r. został ogłoszony nabór na kolejną edycję konkursu na projekty sektorowe. Celem konkursu jest zwiększenie możliwości działania i oddziaływania na polskie społeczeństwo obywatelskie, poprzez utworzenie projektów monitoringowych oraz rzeczniczych. Konkursy monitoringowe mają polegać na analizie procedury prawnej i wpływu przepisów na organizacje społeczne. Ponadto projekty monitoringowe mogą obejmować swoją analizą praktykę stosowania już obowiązującego prawa. Natomiast konkursy rzecznicze mają polegać na oddziaływaniu na decydentów politycznych, aby w trakcie tworzenia prawa zwracali uwagę na poprawę warunków do funkcjonowania organizacji społecznych. Budżet pojedynczych projektów może wynieść od 25 do 125 tys. euro^[62].

W stosunku do poprzedniej edycji funduszy norweskich oraz EOG w obszarze „Społeczeństwo obywatelskie” widoczna jest mniejsza dysproporcja pomiędzy projektami organizacji lewicowych i liberalnych, a grantami przyznanymi pozostałym organizacjom pozarządowym. Niestety, za tą pozytywną zmianą nie idą kolejne. Analizując łącznie dotąd przyznane granty, uderzająca jest dysproporcja pomiędzy finansowaniem projektów organizacji z dużych ośrodków miejskich względem projektów organizacji z mniejszych ośrodków. Na 255 dofinansowanych projektów 187 projektów jest organizowanych przez stowarzyszenia i fundacje z miast mających powyżej 100 tys. mieszkańców (w tym 172 organizacje są z miejscowości oraz aglomeracji zamieszkanych przez ponad 250 tys. mieszkańców; ponadto aż 72 projekty są realizowane przez organizacje warszawskie). Jedynie 68 organizacji z mniejszych ośrodków czerpie środki z funduszy norweskich i EOG. To mniej niż organizacji z samej Warszawy, co wyraźnie jest zaprzeczeniem naczelnej zasady zrównoważonego rozwoju, która obok zacieśniania stosunków dwustronnych pomiędzy państwami-darczyńcami a państwami-beneficjentami, jest głównym celem przyświecającym idei funduszy norweskich oraz EOG^[63].

Nowe ustalenia w sprawie niestosowania się do zasady zrównoważonego rozwoju przez Fundację im. Stefana Batorego (a aktualnie przez konsorcjum organizacji pozarządowych pod przewodnictwem tej fundacji) będą zapewne konsekwencją niedawnego wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie. Wyrok zapadł po kilkuletnim ignorowaniu przez Fundację im. Stefana Batorego wniosku skierowanego przez Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris w sprawie niewywiązywania się przez Fundację Batorego z realizacji zasady zrównoważonego rozwoju w trakcie dysponowania środkami norweskimi. Z wyroku wynika, że informacje o wydatkowaniu grantów norweskich podlegają tym samym procedurom, co inne środki publiczne. W związku z tym Fundacja im. Stefana Batorego jest zobowiązana przedstawić zasady, na jakich opiera się, przyznając fundusze wybranym organizacjom, treść umów między Fundacją a przedsiębiorstwami zewnętrznymi i osobami fizycznymi zawieranych w ramach podziału funduszy, jak również szczegóły współpracy z osobami za to odpowiadającymi. Organizacja została zobowiązana do podania dokładnych kryteriów stosowanych przy przyznawaniu środków^[64].

Autor: Artur Tyński

---

^[1] Cel i zasady działania, https://www.eog.gov.pl/strony/zapoznaj-sie-z-funduszami/cel-i-zasady-dzialania/, dostęp: 08.01.2021.

^[2] Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Przewodnik po programach Funduszy Norweskich oraz Funduszy EOG II edycji 2009-2014, Warszawa 2014, s. 4-5, https://www.eog.gov.pl/media/3467/Przewodnik_2014_wersja_polska_www.pdf, dostęp: 08.01.2021.

^[3] Cel i zasady działania, https://www.eog.gov.pl/strony/zapoznaj-sie-z-funduszami/cel-i-zasady-dzialania/, dostęp: 08.01.2021.

^[4] Norwegia, Islandia i Liechtenstein zainwestują w polską edukację, https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/norwegia-islandia-i-liechtenstein-zainwestuja-w-polska-edukacje, dostęp: 28.12.2020.

^[5] Fundusze Norweskie (MF EOG i NMF), https://www.gov.pl/web/klimat/mf-eog, dostęp: 28.12.2020.

^[6] Instytucje reprezentujące państwa-darczyńców współpracują z polskimi instytucjami pośredniczącymi, w celu zapewnienia pełnej transparentności wydatkowanych środków. Instytucje reprezentujące państwa-darczyńców przyjmują raporty o ewentualnych nieprawidłowościach w dysponowaniu środkami. Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, Wytyczne w zakresie wykorzystania środków Funduszu Współpracy Dwustronnej Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2014-2021 i Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2014-2021, Warszawa 2019, https://www.eog.gov.pl/strony/zapoznaj-sie-z-funduszami/podstawy-prawne/pozostale-wytyczne/wytyczne-w-zakresie-wykorzystania-srodkow-funduszu-wspolpracy-dwustronnej-mechanizmu-finansowego-europejskiego-obszaru-gospodarczego-2014-2021-i-norweskiego-mechanizmu/, dostęp: 01.03.2021.

^[7] Dane teleadresowe Operatorów programowych, https://www.eog.gov.pl/strony/kontakt/, dostęp: 02.03.2021.

^[8] Innovation Norway jest instytucją państwową Królestwa Norwegii, która została powołana w 2004 r. w celu promowania norweskiego handlu, turystyki oraz wynalazków. Powstała z połączenia Norweskiej Izby Turystyki, Norweskiej Rady ds. Handlu, Państwowego Funduszu Rozwoju Przemysłowego i Regionalnego oraz Państwowego Urzędu Konsultacyjnego ds. Wynalazców. Właścicielem Innovation Norway w 51% jest Ministerstwo Handlu i Rozwoju, natomiast w 49% jednostki norweskiego samorządu terytorialnego.

^[9] Norweska Rada Nauki jest utworzoną w 1993 r. agencją rządową odpowiedzialną za finansowanie projektów badawczych oraz innowacji. Zajmuje się także promocją międzynarodowej współpracy w zakresie badań naukowych i innowacji.

^[10] Norweska agencja rządowa mająca na celu poprawę jakości norweskiej edukacji. Zajmuje się promocją rozwoju i innowacji w edukacji, zachęca do współpracy międzynarodowej oraz cyfrowych metod nauczania.

^[11] Islandzkie Centrum Badań jest organizacją nadzorowaną przez Ministerstwo Edukacji, Nauki i Kultury. Jej działalność oscyluje wokół finansowania badań naukowych, promocji nauki, innowacji, edukacji oraz kultury.

^[12] Agencja ds. Kształcenia Międzynarodowego jest agencją narodową Liechtensteinu zajmującą się obsługą regionalnych oraz międzynarodowych projektów z obszarów kształcenia i edukacji.

^[13] Norweską Dyrekcją ds. Zasobów Wodnych i Energii jest rządową agencją założoną jeszcze w 1921 r. Jest ona odpowiedzialna za zarządzanie kryzysowe w trakcie powodzi, służy jako centrum eksperckie w zakresie hydrologii, badań i rozwoju oraz zwiększenia efektywności energetycznej.

^[14] Norweska Agencja Środowiska jest rządową agendą podległą Ministerstwo Klimatu i Środowiska. Jej podstawowym zadaniem są działania podjęte w celu redukcji emisji gazów cieplarnianych, zarządzanie norweską przyrodą oraz zapobieganie zanieczyszczeniom. Doradza w zakresie rozwoju polityki klimatycznej 

i środowiskowej.

^[15] Krajowa Agencja ds. Energii jest islandzką agencją rządową podlegającą Ministerstwu Przemysłu i Innowacji. Jej głównymi zadaniami jest doradztwo w kwestiach energetycznych, ekologicznych oraz monitorowanie programu rozwoju i eksploatacji energii i zasobów mineralnych.

^[16] Norweska Rada Sztuki jest instytucją państwową utworzoną w 1965 r. Do zakresu obowiązków Rady należy zarządzanie państwowymi programami finansowymi z zakresu literatury, muzyki, sztuki widowiskowej, wizualnej, rozwoju muzeów, kultury młodzieżowej, dziedzictwa kulturowego i przemysłów kreatywnych.

^[17] Norweski Dyrektoriat ds. Dziedzictwa Kulturowego jest organem administracji publicznej odpowiedzialnym za ochronę dziedzictwa kulturowego, jest uprawniony do wpływania na politykę kadrową państwowych instytucji kulturalnych, jest odpowiedzialny za rozwój usług cyfrowych zapewniających jednolite zarządzanie dziadziem kulturowym.

^[18] Norweski Dyrektoriat ds. Zdrowia jest organem administracji publicznej. Odpowiada za poprawę jakości usług zdrowotnych i promowanie czynników, które przynoszą społeczeństwu wysoki stan zdrowia.

^[19] Norweski Dyrektoriat Służby Więziennej jest organem administracji publicznej, odpowiedzialnym za zapewnienie właściwego wykonywania wyroków.

^[20] Norweskim Ministerstwem Sprawiedliwości i Bezpieczeństwa Publicznego nadzoruje sprawiedliwość, policję, służby wywiadowcze. Podległe mu są Służba Policyjna, Służba Więzienna, Służba Bezpieczeństwa Policyjnego, Prokuratura, Norwegii oraz Dyrekcja ds. Imigracji.

^[21] Norweski Dyrektoriat Obrony Cywilnej i Planowania Kryzysowego podlega Ministerstwu Sprawiedliwości 

i Bezpieczeństwa Publicznego. Organ jest odpowiedzialny za utrzymanie pełnego przeglądu zagrożeń oraz słabych punktów obrony cywilnej, zapewnienie bezpieczeństwa pożarowego, bezpieczeństwa elektrycznego, ale także bezpieczeństwa produktów, konsumentów oraz transportowego.

^[22] Norweski Związek Władz Lokalnych i Regionalnych jest organizacją zrzeszającą wszystkie 428 gmin i 19 okręgów z terenu Norwegii. Wspiera on swoich członków w realizacji zadań, w tym w poprawie efektywności energetycznej i wykorzystania odnawialnych źródeł energii. W tym celu prowadzi dialog i współpracuje z władzami krajowymi.

^[23] Cel i zasady działania, https://www.eog.gov.pl/strony/zapoznaj-sie-z-funduszami/cel-i-zasady-dzialania/, dostęp: 28.12.2020 r.

^[24] Europejski Obszar Gospodarczy (EOG), Szwajcaria, kraje Północy, https://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/169/europejski-obszar-gospodarczy-eog-szwajcaria-i-kraje-polnocy, dostęp: 28.12.2020.

^[25] EOG – Europejski Obszar Gospodarczy, https://www.ce-polska.pl/europejski-obszar-gospodarczy—eog.html, dostęp: 28.12.2020.

^[26] Europejski Obszar Gospodarczy (EOG), Szwajcaria, kraje Północy, https://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/169/europejski-obszar-gospodarczy-eog-szwajcaria-i-kraje-polnocy, dostęp: 28.12.2020.

^[27] R. Kuźma, Norwegia dla wspólnej Europy, https://solidarnosc.gda.pl/dialog-spoleczny-klucz-do-rozwoju/dialog-spoleczny-kluczem-do-rozwoju-aktualnosci/norwegia-dla-wspolnej-europy/, dostęp: 08.01.2021.

^[28] Społeczeństwo obywatelskie, https://.eog.gov.pl/strony/zapoznaj-sie-z-funduszami/oferta-funduszy/spoleczenstwo-obywatelskie/, dostęp: 29.12.2020.

^[29] Tamże.

^[30] Tamże.

^[31] Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny, https://web.archive.org/web/20200814072733/https://aktywniobywatele-regionalny.org.pl/o-programie/, dostęp: 09.01.2021.

^[32] Statut Fundacji im. Stefana Batorego, https://www.batory.org.pl/o-nas/statut/, dostęp: 29.12.2020.

^[33] Sprzeciwiamy się obecnemu funkcjonowaniu Funduszy Norweskich! [STANOWISKO], http://studencidlarp.pl/aktualnosci/60-sprzeciwiamy-sie-obecnemu-funkcjonowaniu-funduszy-norweskich-stanowisko, dostęp: 28.12.2020.

^[34] P. Jabłoński i in., Obywatele dla demokracji. Ocena prawidłowości alokacji środków Mechanizmu Finansowego EOG (tzw. „funduszy norweskich”) przez Fundację im. Stefana Batorego oraz opis postulowanych zmian obecnego modelu, https://ordoiuris.pl/pliki/dokumenty/RaportNor_2017-08-07.pdf, dostęp: 29.12.2020, s. 2

^[35] Tamże, s. 6-7.

^[36] Tamże, s. 2-4.

^[37] Fundatorzy, https://stocznia.org.pl/fundatorzy/, dostęp: 09.01.2021.

^[38] Partycypacja obywatelska, https://stocznia.org.pl/partycypacja-obywatelska/, dostęp: 09.01.2021.

^[39] O programie, https://aktywniobywatele.org.pl/o-programie/, dostęp: 29.12.2020.

^[40] Ruszają Fundusze Norweskie. „Postaramy się, by nikt nie pomyślał, że jest za mały na te konkursy. Pomożemy!” (wywiad z Z. Komorowską i S. Sobiepan, rozmawiał I. Dudkiewicz), https://publicystyka.ngo.pl/ruszaja-fundusze-norweskie-postaramy-sie-by-nikt-nie-pomyslal-ze-jest-za-maly-na-te-konkursy-pomozemy, dostęp: 29.12.2020.

^[41] Według Głównego Urzędu Statystycznego jako duże miasta należy rozumieć miejscowości zamieszkałe przez ponad 100 tys. mieszkańców. Notka informacyjna z badań: „Miasta w liczbach 2009”, https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_miasta_w_liczbach_2009_notatka_infor.pdf, dostęp: 13.02.2021.

^[42] Wyniki konkursu na projekty sektorowe, https://aktywniobywatele.org.pl/wyniki-konkursu-na-projekty-sektorowe/, dostęp: 09.01.2021.

^[43] Tamże.

^[44] Tamże.

^[45] Tamże.

^[46] Nowy konkurs na sektorowe projekty rzecznicze i monitoringowe – informacje w pigułce, https://aktywniobywatele.org.pl/nowy-konkurs-na-rzecznicze-i-monitoringowe-projekty-sektorowe-informacje-w-pigulce/, dostęp: 09.02.2021.

^[47] Lambda Warszawa – Historia i władze, http://lambdawarszawa.org/lambdawarszawa/o-nas/historia/, dostęp: 29.12.2020.

^[48] Lambda Warszawa – Należymy, http://lambdawarszawa.org/lambdawarszawa/o-nas/nalezymy/, dostęp: 29.12.2020.

^[49] Lambda Warszawa – Wizja, misja i wartości, http://lambdawarszawa.org/lambdawarszawa/o-nas/wizja-misja-i-wartosci/, dostęp: 29.12.2020.

^[50] Wyniki I konkursu dotacyjnego na projekty tematyczne, https://aktywniobywatele.org.pl/wyniki-i-konkursu-dotacyjnego-na-projekty-tematyczne/, dostęp: 29.12.2020.

^[51] Tamże.

^[52] Tamże.

^[53] Tamże.

^[54] Tamże.

^[55] Tamże.

^[56] Stowarzyszenie na rzecz osób LGBT Tolerado, http://www.mamaitata.org.pl/gfx-upload/Organizacje_LGBT_w_Polsce_01102019_do_druku.pdf, dostęp: 29.12.2020.

^[57] Queerowy Maj – o nas, https://www.queerowymaj.org/o-nas/, dostęp: 29.12.2020.

^[58] STOWARZYSZENIE NA RZECZ LESBIJEK, GEJÓW, OSÓB BISEKSUALNYCH, OSÓB TRANSPŁCIOWYCH ORAZ OSÓB QUEER „PRACOWNIA RÓŻNORODNOŚCI”, https://rejestr.io/krs/333869/stowarzyszenie-na-rzecz-lesbijek-gejow-osob-biseksualnych-osob-transplciowych-oraz-osob-queer-pracow, dostęp: 29.12.2020.

^[59] Parada równości – kim jesteśmy, https://www.paradarownosci.eu/pl/wolontariat-rownosci/, dostęp: 29.12.2020.

^[60] Fundacja Tęczowe Rodziny – o nas, http://teczowerodziny.pl/misja/, dostęp: 29.12.2020.

^[61] Ogłaszamy II konkurs na projekty tematyczne, https://aktywniobywatele.org.pl/oglaszamy-ii-konkurs-na-projekty-tematyczne/, dostęp: 29.12.2020.

^[62] Nowy konkurs na sektorowe projekty rzecznicze i monitoringowe – informacje w pigułce, https://aktywniobywatele.org.pl/nowy-konkurs-na-rzecznicze-i-monitoringowe-projekty-sektorowe-informacje-w-pigulce/, dostęp: 13.02.2021.

^[63] Regulacje w sprawie wdrażania Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) na lata 2014-2021, art. 1.3. pkt. 3., https://www.eog.gov.pl/media/50928/Regulacje_EOG_2014_FINAL_v2.pdf, dostęp: 14.02.2021.

^[64] Krok w stronę transparentności. Fundacja Batorego musi ujawnić szczegóły przyznawania grantów, https://ordoiuris.pl/dzialalnosc-instytutu/krok-w-strone-transparentnosci-fundacja-batorego-musi-ujawnic-szczegoly, dostęp: 09.01.2021.